Źródłem wiedzy, z której będziemy czerpać dziś jest Hagada, czyli książka – podręcznik do prowadzenia sederu, czyli wieczerzy paschalnej. Obecny układ Hagady pochodzi z II w. n.e. i jest spisaniem zwyczajów Żydów sprzed zburzenia w świątyni. Z drobnymi modyfikacjami dotyczącymi utraty kraju i obietnicami powrotu do Jeruzalem, przetrwał niezmieniony do naszych czasów. Można z dużą pewnością przyjąć, że według tego schematu odbyła się Ostatnia Wieczerza. W celu uproszczenia formułowania myśli będę pisał o wydarzeniach biblijnych w trybie dokonanym (jeżeli kogoś to mierzi, to serdecznie przepraszam). Pełną wersję Hagady można pobrać tutaj (link). Drugim źródłem będzie dobrze znana polska tradycja obu omawianych świąt.


Datowanie świąt
Jezus nie urodził się w grudniu! Nawet Biblia o tym mówi. W grudniu w Palestynie nikt nie pasie owiec, a pastuszkowie skądś musieli przybyć. Poza tym nikt przy zdrowych zmysłach nie robiłby w zimie spisu ludności Cesarstwa. Narodzenie miało więc miejsce w miesiącach wiosennych lub letnich. Pokutująca w kalendarzu data 25 grudnia może wynikać z trzech możliwych powodów:
- Chęci nawiązania okresem do żydowskich świąt (w tym wypadku Chanuki, czyli święta światła).
- Zastąpienia pogańskich Saturnaliów nowym świętem chrześcijańskim w świeżo schrystianizowanym Cesarstwie.
- Wiarą starożytnych teologów, jakoby niepokalane poczęcie miało miejsce w czasie Paschy (bo czemu nie?). 9 miesięcy później akurat wypada koniec grudnia…

Może każdy z powyższych argumentów zadziałał, niemniej znaczna większość świąt religii starożytnych była sytuowana w sąsiedztwie równonocy i przesileń. Może tak było i w tym przypadku Chyba nie ma sensu dorabianie do tego teorii spiskowych.
Wielkanoc ma już bardziej pewne datowanie. Pierwsza niedziela po pierwszej wiosennej pełni księżyca. Problem pojawia się, kiedy trzeba doprecyzować, o jaki kalendarz chodzi, ale na temat kalendarzy był już kiedyś ciekawy artykuł...

Święto niekwaszonego chleba
Pascha prawie całą swoją tradycję buduje na przaśnym chlebie. Żydzi wychodzili z Egiptu w takim pospiechu, że nie zdążyli przygotować zaczynu na chleb. Ponadto chleb na zakwasie, jako wynalazek Egipcjan jest symbolem śmierci (Egipt miał obsesję na jej punkcie), dlatego w czasie święta należy pozbyć się ze swojego domu wszelkich śladów Egiptu (obraz niewoli i grzechu). Ich symbolem są okruchy chleba. Przed Paschą każdy Żyd ma obowiązek posprzątać swój dom, garaż i samochód, żeby na pewno nie znalazł się tam nawet okruszek chamecu, czyli kwasu. Zboże, które miało kontakt z wodą przez dłużej niż 18 minut (tyle podobno wystarczy, żeby drożdże rozpoczęły proces fermentacji) jest już chamecem. Nadmiar chleba można sprzedać. Świąteczne porządki – znany obyczaj w polskich domach. Następnym razem, kiedy będziecie trzepać dywan w marcu, pamiętajcie, żeby wytrzepać z niego cały grzech.

W czasie Paschy jedynym zbożowym produktem, który wolno spożywać jest maca. Jest to przaśny chleb z mąki i wody (pieczony od razu po zmieszaniu), który w smaku przypomina tekturę. Najważniejsze trzy kawałki macy sederowej wypieka się jako okrągłe placuszki z mąki macowej (mąka z pokruszonej macy, taka tam macocepcja). Te trzy mace mają kapitalne znaczenie w ciągu całej Paschy. W pewnym momencie sederu łamie się je na kawałki i rozdaje uczestnikom wieczerzy, jako chleb niedoli przemieniony w chleb wolności. Wigilijny opłatek jest niesamowicie spłaszczonym i zubożonym echem tradycji łamania chleba. Ostatni kawałek macy jest ukrywany, a pod koniec całej uroczystości staje się obiektem poszukiwań przez dzieci. Coś jak nasze szukanie króliczka wielkanocnego.

Święto uwolnienia

W ciągu całej Paschy bardzo mocno podkreśla się wyzwolenie z niewoli egipskiej. Na stole obowiązkowo znajduje się kilka rodzajów gorzkich ziół, jako symbolu gorzkiego losu niewolników. Do naszych czasów zachowała się tradycja jedzenia chrzanu na Wielkanoc. Dziś służy on tylko jako przegrycha do kolejnej porcji szynki (ajwaj! niekoszernej). Tradycyjną potrawą na Paschę jest również charoset, czyli mieszanka tartych jabłek, rodzynek, fig, orzechów, miodu i wina. Ma ona przypominać glinę z której Izraelici wykonywali cegły w Egipcie. Jego słodki smak ma przypominać, o odurzającej monotonii pracy bez końca i początku.

Święto oczyszczenia
W czasie wieczerzy następuje obmycie rąk wodą jako symbol obmycia brudu Egiptu. Drugim symbolem jest skropienie jedzenia słoną wodą przy pomocy pietruszki. Stąd prawdopodobnie wywodzi się zwyczaj święcenia jajek i kropienia domu wodą święconą w czasie Kolędy.

Święto oczekiwania
W czasie Paschy należy oczekiwać na wyzwolenie. Tradycyjnie rozpoczyna się świętowanie dnia poprzedniego, kiedy na niebie zapalą się trzy pierwsze gwiazdy (my zaczynamy przy pierwszej). Kolejnym wymownym elementem oczekiwania jest puste miejsce przy stole dla Eliasza. Należy postawić w tym miejscu najlepszą zastawę i najpiękniejszy kielich. Na krześle należy położyć poduszkę. W pewnym momencie otwiera się drzwi do domu, aby Eliasz mógł wejść. W polskich domach tego zwyczaju nie praktykuje się z obawy przed ubogim wędrowcem, który mógłby chcieć skorzystać z tradycyjnego pustego miejsca przy stole wigilijnym.

Święto wina
W trakcie Paschy czterokrotnie wznosi się kielich z winem (w sumie około 0,5 l na osobę) wymawiając błogosławieństwo. Kielichy są elementem opowieści o wyprowadzeniu, uwolnieniu i wybawieniu z niewoli Egipskiej. U nas niestety nie ma odpowiednika. Szkoda, jest za to tradycyjny post bezmięsny i wstrzemięźliwość w dzień Wigilii.


Święto jedzenia i śpiewu
Tradycyjne potrawy paschalne, to karp w galarecie, barszcz czerwony, rosół z kluskami macowymi, pieczone jajka, kompot z suszonych owoców. W czasach starożytnych jadło się jeszcze baranka ofiarnego z macą i ziołami, ale po zburzeniu świątyni w Jerozolimie zwyczaj ten nie może być już kontynuowany.


Po zakończonej kolacji należy odśpiewać chóralnie kilka psalmów, o tematyce świątecznej (na szczęście nie o pasterzach i sianku). Około północy dorośli zbierają się jeszcze przy stole w celu opowiadania historii biblijnych i dalszego śpiewania (coś podobnego jak nasza Pasterka).

Nie wiem czy została jeszcze któraś z „polskich tradycji wigilijnych”, która by nie została zaczerpnięta z tradycji pesachowej... No może sianko pod obrusem. Są jeszcze prezenty pod choinką, ale te pochodzą ze święta Chanuka. Podobnie jak pączki i faworki na Tłusty Czwartek.

Na podstawie Hagady Sobór Watykański II stworzył nowy kanon celebracji mszy świętej, ale to już zupełne inna historia.

Tradycyjnie już zapraszam do dyskusji. Jeżeli powyższy tekst zainspiruje kogoś z Was do "zjedzenia kolacji po żydowsku", to jest dobry moment, ponieważ w najbliższy piątek wypada wigilia święta Pesach.

<<< W poprzednim odcinku